آمنیوسنتز یک روش تشخیص پیش از تولد می باشد که طی آن مقدار کمی از مایع آمنیوتیک کشیده می شود و غالباً جهت بررسی اختلالات کروموزومی به آزمایشگاه ژنتیک ارسال می گردد.
مایع آمنیوتیک مایعی است که جنین را احاطه کرده است و در خلال رشد جنین، سلولهایی از بدن وی جدا شده و به درون مایع آمنیون وارد می شود. با بررسی سلول های جنینی موجود در مایع آمنیوتیک که از همان ترکیب ژنتیکی جنین برخوردارند، تشخیص اختلالات ژنتیکی میسر می باشد.
• در چه مواردی انجام آمنیوسنتز لازم است؟
۱) سن بالاتر از ۳۵ سال مادر در زمان زایمان
۲) سطح غیر طبیعی مارکرهای بیوشیمیایی در تست های غربالگری
۳) نتایج غیر طبیعی در سونوگرافی
۴) احتمال وجود نوعی بیماری ژنتیکی قابل تشخیص در جنین
۵) وجود سابقۀ نقص لولۀ عصبی (NTD) در بارداری های قبلی
۶) وجود سابقۀ اختلالات کروموزومی (نظیر سندرم داون) در بارداری های قبلی
۷) در مواردی که والدین حامل ناهنجاری کروموزومی باشند.
شایع ترین بررسی که بر روی نمونۀ مایع آمنیوتیک انجام می شود، بررسی وجود اختلالات کروموزومی می باشد. اما باید توجه داشت که علاوه بر ناهنجاری های کروموزومی، تشخیص اختلالات تک ژنی نیز بوسیلۀ آمنیوسنتز ممکن است. در اینگونه موارد حتماً باید پیش از بارداری وضعیت ناقلی والدین و نوع جهش مشخص شده باشد. زیرا حین بارداری زمان کافی جهت انجام این مراحل در اختیار نخواهد بود.
از کاربرد های دیگر آمنیوسنتز می توان به تشخیص نقائص لولۀ عصبی ( مانند اسپاینا بیفیدا و آننسفالی ) از طریق سنجش سطح آلفا فیتوپروتئین مایع آمنیوتیک اشاره کرد.
• زمان مناسب جهت انجام آمنیوسنتز : زمان مناسب جهت انجام آمنیوسنتز از هفتۀ ۱۴ تا ۲۰ بارداری می باشد. هر چند که در صورت لزوم پس از این زمان نیز قابل انجام است. ولی با توجه به اینکه در ایران تنها در بارداری های کمتر از چهار ماه کامل (۱۹ هفته) مجوز ختم بارداری توسط پزشکی قانونی صادر می گردد، لذا توصیه می شود که پیش از پایان هفتۀ شانزدهم نسبت به انجام این آزمایش اقدام گردد.
• روش انجام کار : آمنیوسنتز فرایندی سرپایی است و نیاز به بستری ندارد و خانم باردار پس از نمونه گیری بلافاصله به منزل خواهد رفت. برای انجام آن نیاز به ناشتایی نیست و حتی غالباً توصیه می شود که مادر غذای سبکی خورده باشد.
کل روند انجام کار حدود ۲۰- ۱۵ دقیقه و کشـیدن نمونه معمولاً کمتر از یک دقیقه به طول می انجامد. توصیه می شود در زمان نمونه گیری فردی جهت همراهی، حمایت عاطفی و رساندن مادر به منزل در کنار وی حضور داشته باشد.
برای انجام آمنیوسنتز مادر به پشت می خوابد، به طوری که قسمت بالاتنه اندکی بالاتر قرار گیرد. سپس پزشک بوسیلۀ سونوگرافی محل دقیق جفت و جنین را مشخص می کند و بهترین نقطه را جهت ورود سوزن آمنیوسنتز پیدا می کند. به این ترتیب حدود ۲۰ سی سی مایع کشیده می شود و به آزمایشگاه ارسال می گردد. این مقدار مایع ظرف چند ساعت توسط جنین جایگزین خواهد شد. در طی این پروسه مادر دردی در حد یک تزریق عضلانی را تجربه خواهد کرد که به راحتی قابل تحمل است.
پس از نمونه گیری مادر ممکن است احساس گرفتگی مختصر رحمی، درد زیر شکم و فشار، لکه بینی مختصر و یا نشت مایع داشته باشد که طبیعی می باشد. اما در صورت وجود ترشح مداوم مایع، خونریزی شدید، درد شدید، تب، قرمزی والتهاب در محل وارد شدن سرنگ نمونه برداری و یا حرکات شدید و غیر معمول جنین در شکم، باید با پزشک تماس گرفته شود. توصیه می شود که تا ۲۴ ساعت پس از نمونه گیری مادر در منزل استراحت نسبی داشته باشد و تا چند روز پس از نمونه گیری از انجام فعالیت های سنگین اجتناب نماید.
توجه به این نکته ضروری است که خانم هایی که Rh خونی منفی دارند و Rh خون همسرشان مثبت است باید حداکثر تا ۷۲ ساعت پس از نمونه گیری آمپول روگام را که توسط پزشک تجویز می شود، دریافت کنند.
• مراحل آزمایشگاهی : چنانچه هدف از انجام آمنیوسنتز بررسی اختلالات کروموزومی جنین باشد، بلافاصله پس از رسیدن نمونه به آزمایشگاه، در صورت لزوم مقدار کمی از نمونه جهت انجام آزمایش QF-PCR برداشته می شود و مابقی نمونه جهت انجام مراحل کشت و تهیۀ کاریوتایپ مایع آمنیوتیک به بخش سیتوژنتیک منتقل می شود.
• کاریوتایپ مایع آمنیوتیک : در این مرحله ابتدا سلولهای جنینی از مایع جدا می شوند. پس از آن سلول ها به محیط کشتی غنی از مواد غذایی، ویتامین های لازم و مواد محرک رشد سلولی در انکوباتور منتقل می شوند تا تکثیر پیدا کنند. رسیدن تعداد سلولها به میزان کافی جهت مطالعه، معمولاً حدود ۱۰- ۷ روز به طول می انجامد. رشد این سلولها در مرحله ای از چرخۀ سلولی که در آن کروموزوم ها کشیده و قابل مطالعه می باشند (متافاز)، متوقف می شود و سپس نمونه وارد مراحل بعدی یعنی لام گیری، رنگ آمیزی (Banding) و آنالیز می شود. آنالیز توسط آنالیزورهای حرفه ای انجام می گیرد و جواب در چند مرحله چک می شود و سپس به عنوان جواب نهایی ارائه می گردد. برای اطمینان از حصول نتیجۀ دقیق، تمام مراحل فوق بطور موازی در دو کشت مجزا انجام می گیرد.
کیفیت نمونه می تواند بر نتیجه گیری تأثیر گذار باشد؛ به این ترتیب که آلودگی نمونه با خون یا سلول های مادری می تواند باعث اختلال در انجام آزمایش و نیازبه تکرار نمونه گیری شود.
کاریوتایپ امکان تشخیص ناهنجاری های تعدادی و ساختاری را در کلیۀ کروموزوم ها فراهم می سازد. اما از آنجا که به علت صرف زمان جهت انجام کشت و همچنین بکارگیری تکنیک های بسیار تخصصی حصول نتیجۀ آن زمانبر است، تکنیک جدیدی تحت عنوان فلئورسانت کمّی PCR ( QF-PCR ) بطور موازی همراه با انجام کشت، به خانواده هایی که به هر دلیلی مایلند هر چه زودتر از نتیجۀ آزمایش مطلع شوند، توصیه می شود.
QF-PCR • : این تکنیک جهت تشخیص سریع ناهنجاری های تعدادی شایع بکار می رود. ازمهم ترین مزایای این روش می توان به امکان جوابدهی در زمانی کوتاه ( معمولاً ظرف ۲ تا۳ روز ) اشاره کرد. این امکان در مواردی که والدین به علت انتظار طولانی برای آماده شدن نتایج کاریوتایپ، دچار اضطراب و نگرانی می باشند، بسیار مهم است.
همچنین در مواردی که انجام آمنیوسنتز به تأخیر افتاده و در صورتی که والدین بخواهند تا آماده شدن کاریوتایپ صبر کنند، امکان ختم بارداری را به واسطۀ عبور از ماه چهارم از دست می دهند، انجام این آزمایش که با حساسیت و اختصاصیت بالا ناهنجاری های کروموزومی عمده را تشخیص می دهد، توصیه می شود.
آزمایشگاه معمولاً جواب را ظرف ۳ روز کاری پس از نمونه گیری آماده می کند. در برخی از موارد نتایج مبهمی بدست می آید که در این گونه موارد آزمایش تکرار خواهد شد. محدودیت این تست عدم قدرت تشخیص درجات پایین موزائیسم و همچنین عدم قدرت تشخیص حذف های کوچک کروموزومی می باشد.
• عوارض آمنیوسنتز : آمنیوسنتز از کم خطر ترین روش های تشخیص پیش از تولد محسوب می شود و شیوع عوارض جدی در اثر انجام این آزمایش بسیار پایین است.
□ سقط جنین : انجام آمنیوسنتز در سه ماهۀ دوم بارداری خطر سقط جنین را از ۱ مورد در هر ۵۰۰ مورد ، به یک مورد در هر ۳۰۰ مورد افزایش می دهد.
□ جراحت جنینی : جراحت های جدی ناشی از برخورد سوزن آمنیوسنتز با جنین بسیار نادر می باشد.
□ عفونت : خطر عفونت به دنبال انجام آمنیوسنتز ۱ تا ۲ مورد در هر ۳۰۰۰ مورد می باشد.
□ آبریزش و خونریزی : غالباً خفیف است و خودبخود قطع می شود.
• دقت نتایج آمنیوسـنتز : در بیـش از ۵/۹۹ % از موارد جواب دقیقی دربارۀ وضعیت کروموزومی جنین ارائه می شود. گاهی اوقات نیاز است که نتایج از طریق آزمایش کاریوتایپ خون والدین، تکرار آمنیوسنتز و یا بندرت خونگیری از جنین، تایید شود.